Educational Technology

آیا املاء[6] یک درس است؟

عناوین درسی ریاضی، املا و علوم از مهمترین دروس دوره ابتدایی به شمار می روند. برخی از دست اندرکاران در آموزش و پرورش دوره ابتدایی، از کاهش یا افت تحصیلی در دو درس ریاضی و املا، نگرانی خود را به شکل های مختلف نشان می دهند. البته آنها حق دارند. آمار نمرات دانش آموزان نیز حاکی از همین موضوع است. به عبارت دیگر، دانش آموزان دوره ابتدایی در درس املا، به نوعی بیشترین افت تحصیلی را نشان می دهند. مدیران آموزش ها، در جلسات عمومی خود، قبل از شروع امتحانات، توجه به درس املا و ریاضی را بیش از بقیه دروس یادآوری می کنند.  در این مقاله بحث اختصاصاً به املا مربوط است و فعلاً دروس دیگر مطرح نمی شوند.

به نظر می رسد معلمان به دلیل نا آشنایی با مفهوم واقعی «املا» ـ که البته همه فرض می کنند، املا یک درس است! ـ آن را به هیولایی برای دانش آموزان، تبدیل کرده اند. اساساً دانش آموزان املا را به طور واقعی و جدی دوست ندارند. جالب این است که دانش آموزان هم در مدرسه املا می نویسند و هم در خانه، و البته هر یک به روش هایی کاملاً متفاوت. روش های املا گفتن، املا نویسی و تصحیح املا در خانواده، از اصول ثابت و مشخصی پیروی نمی کند. می توان حدس زد که نمرات دانش آموزان در املای خانه، خیلی جدی نباشد. معمولاً اکثر دانش آموزانی که املای ضعیفی در مدرسه دارند، در خانه نمرات نسبتاً خوبی می گیرند. البته حل این تضاد خود جای بحث دارد. به نظر نمی رسد که معلمان به طور جدی راجع به املا دقیق شده باشند. اگر هم جدی شده اند، اما منتشر نشده است. قصد دارم در این نوشته به شکلی متفاوت به املا نگاه کنم. عقیده دارم املا درس نیست. شما چگونه فکر می کنید؟

اساساً املا یک درس نیست، بلکه یک نوع آزمون درست نویسی است. معمولاً بعد از املا، اتفاق جدی برای آموزش درست نویسی نمی افتد. اگر قرار باشد میزان درست نویسی (از نظر لغات ادبیات فارسی) سنجیده شود، پس بسیار ضروری است که قبل از هر امتحانی، آموزش مناسب و خوبی ارائه گردد. همانند ریاضی، علوم و دروس دیگر. اما متأسفانه در خصوص املا چنین اتفاقی نمی افتد. معمول این است که معلم، زنگ املا به دانش آموزان چیزهایی می گوید که آنها باید آن را بنویسند. حال قبل از آن آیا هیچ آموزشی داده اند یا خیر، خود جای سؤال و بررسی است.

با این بسیاری از معلمان و حتی دانش آموزان از این به اصطلاح درس، روی خوشی ندیده اند. جالب است بدانیم که به دلیل تعداد و تراکم دانش آموزان در کلاس درس، معلم در پایه های دوم ابتدایی به بعد، تصحیح  املا را به خود دانش آموزان مؤکول می نماید. آیا به نظر شما این کار درستی است؟ با یک بررسی کوتاه می توان نظر دانش آموزان را راجع به املا جویا شد و حتی با اندکی تلاش دلایل آن را نیز مورد دقت قرار داد.

اگر املا درس نیست، پس چیست؟ با یک نگاه ساده به موضوع و مفهوم «نوشتن»، می توان دریافت که املا خود جزء کوچکی از انشا است. سعدی شیرین سخن آورده است؛ «گر آن جمله را سعدی انشا کند ـ مگر دفتری دیگر املا کند»[7] در این بیت شعر، ابتدا انشا آمده و پس از آن املا.

تفاوت املا و انشا در دوست داشتن انشا، آزادی موضوع و توانایی مراجعه به منابع در انشا است. دانش آموز در املا حق هیچ گونه مراجعه ای را به منابع و لغت نامه و فرهنگ نامه ها را ندارد و این بسیار آزار دهنده است. دانش آموز قرار است یاد بگیرد ولی حق ندارد از کسی یا چیزی کمک بگیرد. در حالی که انشا اختیاری است، هر لحظه که دانش آموز اراده کند می تواند و اجازه دارد به هر منبعی مراجعه نماید و البته مراجعه به منابع در انشا، به عنوان فعالیتی مثبت، تلقی می شود.

شاید یکی از دلایل بیزاری دانش آموزان از املا، در دستوری بودن آن و یک طرفه بودن آن است که البته این موضوع با فطرت آدمی ناسازگار است. املا به لحاظ یک طرفه بودن آن رنج آور و اضطراب ساز است. بنابراین تصور نمی شود که املا یک درس باشد. املا بخشی از درس انشا است و دانش آموزان برای خوب املا کردن، باید مهارت های لازم را در صحیح نویسی، کسب نمایند.

غلط نویسی (نادرست نویسی) در املا

تحقیقات نشان می دهند که میزان غلط نویسی کلمات فارسی با افزایش سن کاهش می یابد. به عبارت دیگر درست نویسی با افزایش سن،[8] رابطه مستقیم دارد. بنابراین غلط نویسی دانش آموزان خردسال و خصوصاً دبستانی امری است، کاملاً طبیعی. دانش آموزان با بزرگ تر شدن تعداد لغات زیادی را به حافظه می سپارند و دارای گنجینه مناسبی از کلمات و لغات فارسی می شوند. پس اگر این روند را بپذیریم، می توانیم رویکرد املا را تغییر دهیم و اساساً شاید بتوانیم این به اصطلاح درس را حذف کنیم. البته حذف در اینجا به معنی پاک کردن صورت مسأله نیست، بلکه می توان جایگزین خوبی برای املا معرفی کرد و آن درسی نیست جز نوشتن یا «انشا»[9].

برخی علل غلط نویسی در املا

برخی از محققین به موضوع غلط نویسی در املا پرداخته اند و علل و عوامل آن را مورد بررسی قرار داده اند. در یک پژوهش علل زیر برای غلط نویسی دانش آموزان در املا، مطرح گردیده است.[10]

1-    آسیب های زیستی یا ژنتیک: مانند دیس گرافی یا دیسلکسی (آینه نویسی و وارونه نویسی)

2-    ناتوانی جسمی: گوش، چشم و توان دست (بدخطی از ناتوانی جسمی ناشی می شود)

3-    عدم هماهنگی کامل مغز و چشم و دست

4-    عدم هماهنگی کامل گوش دادن، صحبت کردن، خواندن و نوشتن

5-    تفاوت زبان مادری و زبان نوشتاری

6-    آموزش ناکافی، ناصحیح و غیر روش مند

7-    عدم دقت و تمرکز دانش آموز در نوشتن و یادگیری مفهوم کلمات

8-  نوشتن از حفظ (املا) یک عمل ترکیبی است و بسیار دشوار. دانش آموز دوره ابتدایی هنوز به آن مرحله از رشد نرسیده اند که چند کار پیچیده را به خوبی و کامل انجام دهند. (در چنین حالتی، گوش، دست، حافظه، وضعیت جسمی، اراده نوشتن و ...) باید با هم هماهنگ باشند.

9-  عمل نوشتن بدون کمک و راهنما و ابزار، عملی است انتزاعی و بنا به نتایج تحقیقات روان شناسی، همچون مراحل رشد پیاژه، دانش آموزان دوره ابتدایی (سنین 7 تا 12 سال) در مرحله عملیات عینی[11] قرار دارند.[12] مرحله انتزاعی یا عملیات صوری[13] برای دوره راهمنایی و دبیرستان است.

راهبردهایی برای افزایش مهارت نوشتن (یا درست نویسی)

1-    رونویسی دانش آموز از مطالبی که به آن علاقه دارد

2-    خواندن برنامه ای و هدف دار

3-    بازنویسی با ایجاد تغییرات جزیی

4-    نوشتن آگاهانه از روی حافظه

5-    نوشتن خود به خودی و بدون تلاش فکری (تمرین هر چه می خواهی بنویس)

راهبردی هایی برای تقویت درست نویسی (هدف املا)

1-    انجام تمرینات تقویت شنیداری (حافظه صوتی)

2-    انجام تمرینات تقویت دیداری (حافظه بصری)

3-  بهره گیری از روش چند حسی (دیدن، شنیدن، لامسه، فهم کلمه، ادای کلمه و تصور کلمه)، انگشت نویسی در فضا، کارت های مخصوص نوشتن، گروه نویسی، ببین و بنویس، لغت نامه دانش آموز، نوشتن نفر به نفر

روش آموزش و افزایش مهارت درست نویسی «فرنالد»[14]

·        به دانش آموزان گفته شود که این روش موفقیتش را تضمین می کند (اثر روانی مثبت)

·        انتخاب کلمه ای توسط دانش آموز (بر اساس علاقه دانش آموز)

·        نوشتن کلمه توسط معلم روی کارت 10 در 15 سانتی متر جلو چشم دانش آموز و تلفظ کلمه توسط معلم

·        ردگیری انگشتی توسط دانش آموزان، تلفظ کلمه و نوشتن آن توسط دانش آموزان روی کاغذ به صورت فردی

·        در مرحله آخر، نوشتن از حفظ توسط دانش آموز

·        اگر دانش آموز غلط نوشت، مراحل تکرار می شود.

روش آزمون ـ مطالعه ـ آزمون[15] T-R-T

1-  گرفتن یک املای ناخواسته توسط معلم به صورت تصادفی از کتاب فارسی، یا هر متن متناسب با سن و یادگیری دانش آموزان.

2-  تصحیح املا به صورت گروهی، آموزش کلمات دشوار، تصحیح غلط ها و مطالعه فردی و جمعی دانش آموزان برای اصلاح اشکالات نوشتاری.

3-    آزمون مجدد همان املای ناخواسته و بررسی پیشرفت درست نویسی دانش آموزان پس از آزمون.

یک روش پیشنهادی برای تصحیح املا[16]

کمتر از خودمان پرسیده ایم، نمره املا، میزان دانسته های دانش آموزان را نشان می دهد، یا میزان ندانسته های آنها را؟ وقتی دانش آموزی در یک برگه امتحانی، املا می نویسد، اگر از بیش از 10 کلمه املایی، غلط بنویسد، او نمره ای کمتر از 10 خواهد گرفت و ممکن است این نمره سرنوشت او را تغییر دهد، در حالی که او در همین املا ممکن است بیش از 20 کلمه املایی را نیز درست نوشته باشد. سؤال اینجاست که نمره کلماتی که درست نوشته چه می شود؟ چرا به درست نوشته های املایی دانش آموزان نمره ای داده نمی شود و تنها ملاک نمره املا، تعداد غلط های دانش آموزان است؟

معمولاً آزمون دروس دیگر بر مبنای 20 نمره طراحی می شوند ولی متأسفانه راجع به املا چنین نیست. متون معمولی املا، کما بیش، بین 30 تا 50 کلمه یا به طور متوسط بین 15 تا 20 خط معمولی طراحی می شوند. به نظر نمی رسد این معیار یا ملاک، درست و منطقی باشد. چنانچه املایی در مجموع دارای 100 کلمه هم باشد، باز هم در پایان غلط ها را می شمارند و از 20 کم می کنند.

در این روش پیشنهادی،  سه اصل وجود دارد. الف) مشخص بودن تعداد کلمات آزمون املا به جز حروف اضافه و کلماتی که ارزش املایی ندارند، ب) ضریب کاهش نمره برای هر کلمه ای که به هر شکل غلط نوشته شده، یک نمره است و ج) نمره گذاری املا طبق فرمول  انجام می گردد. در این فرمول یعنی نمره، یعنی تعداد کلماتی که در متن املا پیش بینی شده و  یعنی تعداد کلماتی که دانش آموز آنها غلط یا نادرست نوشته است. چرا  استفاده شده است. برای کمک به دانش آموزان که بتوانند نمره نسبتاً بیشتری دریافت نمایند.

مثال: فرض کنید برای دانش آموزان کلاس سوم دبستان از یک درس فارسی املا گفته شده است. این آزمون دارای 60 کلمه است. دانش آموزی 22 کلمه آن غلط نوشته است. نمره او چنین محاسبه می شود:  در حالی که در روش قبلی اگر دانش آموزی 22 غلط یک نمره ای داشته باشد، نمره او از صفر هم کمتر خواهد شد. همان طوری که ملاحظه می شود، تعداد کلمات صحیح اثر مستقیمی بر نمره دانش آموز دارد.

مزایای این روش

1-    تعداد کلمات املایی یا کل متن املا، ملاک نمره گذاری هستند، نه غلط های املایی.

2-    تصحیح به آسانی انجام می گردد.

3-    عدالت بین همه رعایت می شود.

4-  مشکلات شمارش نمرات 25/0 ، 5/0، 75/0، و بررسی تشدید، دندانه، سرکش، نقطه، جا اندختن حروف اضافه و ...، وجود ندارد.

5-    اعتراض دانش آموزان به کمترین حد خود می رسد.

6-    اکثر دانش آموزان متوسط کلاس، نمرات نسبتاً خوبی را به دست خواهند آورد.

7-    نمرات به طور قابل توجهی نسبت به روش قبلی سیر صعودی خواهند داشت.

8-         دانش آموزان در این روش انگیزه بیشتری برای نوشتن املا در خود احساس می کنند.

منابع و مراجع

1.    اتکینسون، ریتا ال. و اتکینسون، ریچارد ال. و هیلگارد، ارنست آر. (1375). زمینه روان شناسی، ترجمه: محمد نقی براهنی و دیگران، تهران: انتشارت رشد، چاپ دهم.

2.   اسدالهي ، قربانعلي (1372). بررسي نارسانويسي در دانش آموزان كلاس سوّم ابتدايي مدارس اصفهان، مجله پژوهش در علوم پزشكي، شماره 1، مهر و آبان 72.

3.    پارسا، محمد (1383). روان شناسی تربیتی، تهران: انتشارات سخن، چاپ هشتم.

4.    تبريزي ، مصطفي (1378). درمان اختلال ديكته نويسي، تهران: فراروان. 

5.   حسيني گوران آبادي (1375). بررسي ويژگي هــاي ادراك بينايي كودكان نارساخــوان و عادي مقطع ابتدايي شهر نقـــده، پايان نامـــه كارشناسي ارشد، دانشگاه علامه طباطبايي.

6.    دهخدا، علی اکبر (1342). لغت نامه دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

7.   صادقی، مینو (1383). بررسي فراواني اختلالات يادگيري امــــلا و رياضي در دانش آموزان  پايه هاي سوّم، چهارم و پنجم دورة ابتدايي شهرستان خميني شهر در سال تحصيلي82-1381، شورای تحقیقات سازمان آموزش و پرورش استان اصفهان.